سُرای دل

آرايه هاي ادبي

بخش چهارم

بديع آرايه هاي لفظي، آرايه هاي معنوي

درس 17

1- سجع چيست؟

يکساني دو واژه در واج يا واجهاي پاياني، وزن يا هر دوي آنهاست.

2- آرايه سجع چگونه پديد مي آيد؟

آرايه سجع زماني پديد مي آيد که کلمات مسجع در پايان دو جمله به کار روند و آهنگ دو جمله را به هم نزديک سازند.

3- «تضمين المزدوج» چيست؟

اگر سجعها در يک جمله در کنار هم به کار روند، «تضمين المزدوج» ناميده مي شود.

خود آزمايي

1- در جمله هاي زير، سجع را نشان دهيد؟

- الهي،اگر بهشت چون چشم و چراغ است،بي ديدار تو درد و داغ (سجع                                    1و2) است.                          (سجع                                  1و2)                «منسوب به خواجه عبدالله انصاري»

- هرچه زود برآيد، دير نپايد.

                   (سجع                                )(سجع                           )

- ظالمي را حکايت کنند که هيزم درويشان را خريدي به حيف و توانگران را دادي به طرح.                                                       (سجع                                 1و2)                             (سجع                          1و2)

«سعدي»

- آن که بر دينار دسترسي ندارد، در همه دنيا کس ندارد.                            «سعدي»

                            سجع                               سجع

- سرّ عشق، نهفتني است نه گفتني و بساط مهر، پيمودني است نه نمودني.

سجع1           سجع1                  سجع2           سجع2 «مقامات حميدي»

- تلميذ بي ارادت، عاشق بي زر است و رونده بي معرفت، مرغ بي پر و عالِم بي عمل

              سجع1            سجع2                      سجع1          سجع2       سجع3

 درخت بي بر و زاهد بي علم، خانه بي در.                                            «سعدي»

سجع4                 سجع3         سجع4

- طالب علم، عزيز است و طالب مال، ذليل است.                  «منسوب به خواجه عبدالله انصاري»

              سجع                         سجع

- نيکبخت آن که خورد و کِشت و بدبخت آن که مرد و هِشت.                      «سعدي»

    سجع1          سجع2  سجع3    سجع1       سجع2  سجع3

«انواع سجع»

1- سجع «مطرّف» را تعريف کنيد؟

کلماتي که آخر يکساني دارند ولي هم وزن نيستند.

مانند: محبت را غايت نيست؛ از بهر آنکه محبوب را نهايت نيست.     «عطار»

2- سجع «متوازي» را تعريف کنيد؟

کلماتي هم وزن اند و واجهاي پاياني آنها نيز يکي است.

مانند: هر که با بدان نشيند، نيکي نبيند.          «سعدي»

3- سجع «متوازن» را توضيح دهيد؟

کلماتي که فقط در وزن اشتراک دارند را سجع متوازن گويند.                         

مانند: ملک بي دين باطل است و دين بي ملک، ضايع.                    «کليله و دمنه»

خود آزمايي

1- در اشعار و جمله هاي زير، سجع را بيابيد، نوع آنها را مشخص کنيد و درباره ارزش موسيقيايي هر يک اظهار نظر کنيد؟

- هنر چشمه زاينده است و دولت پاينده.             «سعدي»

سجع متوازي – اين نوع سجع از انواع ديگر، ارزش موسيقيايي بيشتري دارد.

- خبري که داني دلي بيازارد، تو خاموش تا ديگري بيارد.             «سعدي»

سجع مطرف – اين نوع چون فقط در حروف پاياني با هم مشترک اند و ارزش موسيقيايي آن از سجع متوازي کمتر است.

- هر که را زر در ترازوست، زور در بازوست.             «سعدي»

زر و زور: سجع متوازي --- که ارزش موسيقي بالايي دارد.

ترازو و بازو: سجع مطرف---- در اينجا چون با واج آرايي حرف "و" همراه شده است موسيقي آن از سجع مطرف قبلي گوشنوازتر است.

- مراد از نزول قرآن، تحصيل سيرت خوب است نه ترتيل سورت مکتوب      «سعدي»

تحصيل و ترتيل: سجع متوازي -- چون هم وزن و واج آخر هر دو مشترک است از موسيقي بالايي برخوردارند.

سيرت و سورت: سجع متوازي --- چون داراي جناس هم هست از موسيقي بالاتري برخوردار است.

خوب و مکتوب: سجع مطّرف--که در واجهاي پاياني يکسان اند و کلام را آهنگين ساخته است.

- ما به او محتاج بوديم او به ما مشتاق بود.             «حافظ»

محتاج و مشتاق: سجع متوازن - چون اين هم وزني همراه با عکس در مصراع است ارزش موسيقيايي آن را دو برابر کرده است.

- آن که از جمال عقل محبوب است، خود به نزديک اهل بصيرت، معذور باشد.

«کليله و دمنه»

محبوب و معذور: کلمات سجع و از نوع متوازن است – چون افعال بعد از آنها متفاوت است چندان آهنگي در نثر ايجاد نکرده است.

- الحمدلله شهر تبريز است و حسن و جمال خيز. دست از سر من بيچاره برداريد و مرا به حال خود بگذاريد.                                                                       «قائم مقام»

تبريز و خيز: سجع مطرّف فقط در حروف آخر با هم اشتراک دارند.

برداريد و بگذاريد: سجع متوازي – در وزن و واجهاي پاياني با هم يکسان اند. دو جمله آغازي موزون تر به نظر مي رسد.

- شما را باغ بايد و ما را چون لاله داغ. يکي را لاله و ورد سزاوار است و ديگري را ناله و درد.  باغ و داغ: سجع متوازي          /لاله و ناله:سجع متوازي/ ورد و درد: سجع متوازي

«قائم مقام»

در همه آنها ارزش موسيقيايي آنها از ديگر انواع سجع بيشتر است و نثر را بسيار زيبا و آهنگين ساخته است.

- گاه از ديدن خطّ مکتوب منتعش و گاه از نديدن روي مطلوب .                 «قائم مقام»

مکتوب و مطلوب: سجع متوازي -- که داراي آهنگ و موسيقي زيبايي است.

منتعش و مشتعل: سجع متوازن -- که همراه با تضاد آهنگي گوشنواز به عبارت بخشيده است.

- روشن روز تويي، شادي غم سوز تويي                  ماه شب افروز تويي، ابر شکر بار بيا

«مولوي»

روز و سوز: سجع متوازي - افروز با سوز و روز : سجع مطرّف

اين سجعها همراه با وزن شاد عروضي بيت و مراعات النظير و تشبيه آهنگي بسيار دلنواز پديد آورده است.

- من ز سلام گرم او آب شدم ز شرم او                   و ز سخنان نرم او آب شدند سنگها

«مولوي»

گرم و شرم و نرم: سجعهاي متوازي هستند که ارزش موسيقي شعر را بسيار افزايش داده است.

- ده روزه مهر گردون، افسانه است و افسون       نيکي به جاي ياران، فرصت شمار يارا

«حافظ»

گردون و افسون: سجع متوازي و آهنگ بخش مصراع اول است.

- اي صاحب کرامت، شکرانه سلامت           روزي تفقّدي کن، درويش بي نوا را      

«حافظ»

کرامت و سلامت: سجع متوازي که موسيقي دلنوازي ساخته است.

- دلبر که جان فرسود از او، کام دلم نگشود از او

نوميد نتوان بود از او، باشد که دلداري کند

«حافظ»

فرسود و نگشود: سجع متوازي – نتوان بود با فرسود و نگشود: سجع مطرّف همگي آنها موسيقي زيبايي به شعر بخشيده است.

- طبيبي را ديدند که هرگاه به گورستان رسيدي، ردا در سر کشيدي، از سبب آنش سؤال کردند؛ گفت: از مردگان اين گورستان شرم مي دارم؛ بر هر که مي گذرم ضربت من خورده است و در هر که مي نگرم از شربت من مرده.                               «جامي»

رسيدي و کشيدي: سجع موازي - مي دارم و مي گذرم: سجع مطرف

خورده و مرده: سجع متوازي

ارزش موسيقيايي سجع متوازي بسيار زياد است و نثر را آهنگين ساخته است.

سجع مطرف هم موسيقي اش از سجع متوازن بيشتر است.