سُرای دل

بخش چهارم

بديع آرايه هاي لفظي، آرايه هاي معنوي

درس  20

1) جناس تام را تعريف کنيد ؟

دو واژه که در تلفظ يکي ، اما در معني مختلف اند را "جناس تام " گويند .

مانند: برادر که در بند خويش است نه برادر ، نه خويش است .

خويش اول به معني " خود " و خويش دوم به معني " قوم و خويش " است .

خود آزمايي

1- در اشعار و جمله هاي زير ، جناس تام را تعيين کنيد و معني هر يک از ارکان را بگوييد؟

خرم تن او که روانش                                    از تن برود ، سخن روان است     

                    روح و جان                                       مشهور و جاري بر سر زبان هاست

(سعدي)

نالم زدل چو ناي من اندر حصار ناي                  پس گرفت همت من زين بلند جاي

               نِي         اسم زندان مسعود سعد

(مسعود سعد)

 گر آمدم به کوي تو چنداني غريب نيست        چون من در آن ديار هزاران غريب هست

                                    عجيب                                                فرد ناشناس

(حافظ)

 واي که گيسوي تو را رسم تطاول آموخت          هم تواند کرمش داد من مسکين داد

                                                                                                   حق         فعل ماضي

(حافظ)

نه عجب که قلب دشمن شکني به روز هيجا      تو که قلب دوستان را به مفارقت شکستي

          ميانه ي لشکر                                         دل

(سعدي)

 با زماني ديگر اندازه اي که پندم مي دهي

                                   کاين زمانم گوش بر چنگ است و دل در چنگ نيست

                                                                      آلت موسيقي    دست و مجازاً به معني اختيار

(سعدي)

 کتابي که در او داد سخن آرايي توان داد ، ابداع کنم .                 (سعد الدين وراويني )

                  حق                   فعل ماضي

1) جناس ناقص حرکتي را تعريف کنيد ؟

يک ساني دو يا چند واژه در صامت ها که علاوه بر اختلاف در معني ، در مصوت يا مصوت هاي کوتاه نيز با هم فرق دارند " جناس ناقص[1][1] " مي خوانيم .

 مانند : شکر کند چرخ فلک ، از مَلِک و مُلْک و مَلَک

                                                    کز کرم و بخشش او ، روشن و بخشنده شدم

( مولوي)

خود آزمايي

1  در اشعار زير ، جناس هاي ناقص را بيابيد  ومصوت هاي کوتاهي را که با هم تفاوت دارند ، مشخص کنيد ؟

مَلِک را همين مُلْک پيرايه بس                که راضي نگردد به آزار کس        ( سعدي )

اختلاف در مصوت هاي کوتاه َ  ِ   و ُ   ْ 

صاف هاي جمله عالم خورده گير            همچو دُرد ِ دَردِ دين جستيم ، نيست   (مولوي )

                                                 اختلاف در مصوت هاي ِ و ُ

گوهر مخزن اسرار همان است که بود       حقه ي مِهر بدان مُهر و نشان است که بود

                                                       اختلاف در مصوت هاي ِو ُ           (حافظ)

پسر را نشاندند پيران ده                       که مِهرت بر او نيست .مَهرش بده

                                                        اختلاف در مصوت هاي ِ و ُ        (سعدي)

مکن تاتواني دل خلق ريش                   و گر مي کُني ، مي کَني بيخ خويش

                                                   اختلاف در مصوت هاي کوتاه ُ و َ      (سعدي)

1) جناس ناقص اختلافي را تعريف کنيد ؟

دو کلمه که علاوه بر معني در يکي از حروف اول يا وسط يا آخر با هم مختلف هستند را مي گويند .

مانند : دل من هست از اين بازار ، بيزار                  قسم خواهي به دادار و به ديدار

(نظامي)

خود آزمايي

1- در ابيات زير ، جناس هاي ناقص را بيابيد و حرف هايي را که متفاوت اند، در آغاز، ميان و پايان ارکان نشان دهيد ؟

اين بوي روح پيروز از آن خوي دلبر است        وين آب زندگاني از آن جوي کوثر است

اختلاف در حروف اول (ب ، خ ، ج )

(سعدي)

درشت است پاسخ و ليکن درست               درستي ، درشتي نمايد نخست

اختلاف در حروف وسط و آخر (س ، ش ، ي )

(ابو شکور)

شرف مرد به جود است و کرامت به سجود       هر که اين دو ندارد عدمش به ز وجود

ارکان جناس اند و اختلاف در حروف اول ( س ، و)

(سعدي)

ساقي به نور باده بر افروز جام ما               مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما

اختلاف در حروف اول ( ج ، ک ) / کار و کام : اختلاف در حروف آخر ( ر، م )

(حافظ)

سوزد مرا ، سازد مرا در آتش اندازد مرا      و زمن رها سازد مرا ، بيگانه از خويشم کند

اختلاف در حروف وسط (و،ا)

(رهي معيري)

سررشته ي جان به جام بگذار                 کاين رشته از او نظام دارد

اختلاف در حرف آخر (ن ، م)

(حافظ)

هنگام تنگ دستي در عيش کوش و مستي         کاين کيمياي هستي ، قارون کند گوارا را

اختلاف در حرف اول (م ، ه)

(حافظ)

1) جناس ناقص افزايشي را تعريف کنيد ؟

اختلاف دو واژه در معني و تعداد حروف را " جناس ناقص افزايشي " مي خوانيم .

مانند : شادي مجلسيان در قدم و مقدم توانست

جاي غم باد مر آن دل که نخواهد شادت

(حافظ)

قدم و مقدوم : اختلاف در حرف اول ، مقدم يک صامت در اول اضافه تر دارد .

خود آزمايي

1- در اشعار زير ، جناس هاي ناقص را بيابيد و هر نوع افزايشي را که در ارکان صورت گرفته است نشان دهيد ؟

سعديا گر نکند ياد تو آن ماه ، مرنج       ما که باشيم که انديشه ي ما نيز کنند      (سعدي)

جناس ناقص افزايشي- حرف ه  در آخر رکن اول اضافه شده است

ده روزه مهر گردون،افسانه است و افسون         نيکي به جاي ياران ، فرصت شمار يارا

جناس ناقص اختلافي در حرف وسط   جناس ناقص افزايشي- ن در آخر ياران اضافه شده است

(حافظ)

موج ها خوابيده اند ، آرام و رام                     طبل طوفان از نوا افتاده است

جناس ناقص افزايشي- "آ" در رکن اول افزوده شده است .

(مهدي اخوان ثالث)

جان بي جمال جانان ميل جهان ندارد            هر کسي که اين ندارد حقا که آن ندارد

جناس ناقص افزايشي- افزايش " ان " در آخر واژه ي دوم .

(حافظ)

چو ديد آن درفشان درخش مرا                    به گوش آمدش بانگ رخش مرا

جناس ناقص افزايشي- افزايش صامت "د" در واژه ي اول

(فردوسي)

 خود کار من گذشت زهر آز و آرزو                از کان و از مکان پي ارکانم آرزوست

جناس ناقص افزايشي- افزايش در / جناس ناقص افزايشي- افزايش م در رکن دوم وسط و آخر کلمه آرزو

(مولوي)